Filmowo-serialowa szachownica. Co oglądać po „Gambicie Królowej”?13.11.2020

Gambit królowej zaskoczył widzów, stając się w ciągu kilku dni od premiery jednym z najczęściej komentowanych seriali 2020 roku. Już zwiastun zapowiadał, że będziemy mieli do czynienia z produkcją nietuzinkową, jednakże wiadomo, jak to bywa z materiałami promocyjnymi – często mydlą oczy ładnymi obrazami i dźwiękami, zaś reklamowany tytuł nie ma wiele do zaoferowania.

W Gambicie królowej było inaczej. Szachowe potyczki rodem z najlepszego dreszczowca, ekscentryczni bohaterowie, zaś na pierwszym planie genialna dziewczyna spuszczająca mężczyznom łomot na tle burzliwych amerykańskich lat 60. Dziecięce traumy, nadzieje i marzenia przełamywane bądź realizowane na sześćdziesięciu czterech polach klasycznej gry. Jeśli Gambit królowej podobał wam się tak bardzo jak nam, mamy dla was 10 podobnych, a jednak innych produkcji, które warto obejrzeć.

Królowa Katwe (2016), reż. Mira Nair

Mieszkająca wraz z rodziną w slumsach Kampali, stolicy Ugandy, dziesięcioletnia dziewczynka zaczyna startować w turniejach szachowych i odkrywa, że ma talent, który być może pozwoli jej i jej bliskim myśleć o nieco jaśniejszej przyszłości. Phiona nie jest jednak szachowym geniuszem pokroju Beth z Gambitu…; jest zdecydowanie bardziej rzeczywista, a świat, w którym przyszło jej żyć, rządzi się zupełnie innymi prawami. Opowiedziana w filmie historia została oparta na faktach, co czuć w jej ostatecznym wydźwięku. Bo mimo że Królowa Katwe popada chwilami w schematy produkcji realizowanych ku pokrzepieniu serc, nie ma tu zachwyconego zdolnościami dziewczyny białego wybawcy czy przewidywalnych zwrotów akcji. A fabularna wieloznaczność ekranowych wydarzeń pozwala odczuć zarówno radość, jak i smutek głównej bohaterki.

Mrs. America (2020), twórczyni: Dahvi Waller

Przenosimy się na inny kontynent, by w pieczołowicie odtworzonych realiach Stanów Zjednoczonych lat 70. XX wieku stanąć ramię w ramię z aktywistkami oraz feministkami drugiej fali, które walczyły z konserwatywną (i nie tylko męską) Ameryką o wprowadzenie do konstytucji poprawki umożliwiającej przeciwstawianie się dyskryminacji ze względu na płeć. Szachowych pojedynków tu nie uświadczycie, chyba że metaforycznych, bo trudno nie odnieść wrażenia, że napędzana czynami i słowami postaci społeczno-obyczajowo-kulturowa rewolucja przypomina w pewnym sensie partię szachów na niespotykaną dotąd w USA skalę. Jednak serial jest przede wszystkim przedstawiającym różne punkty widzenia hołdem dla kobiet, które chciały po prostu same decydować, w jaki sposób pożytkować swe pasje i talenty.

Szach-mat (2011), twórca: Avrum Jacobson

Szachy nie kojarzą się raczej w popkulturze z dynamiczną akcją i ekscytującymi atrakcjami, ale nie jest tak, że Gambit królowej jest pierwszym projektem, który wpisał tę dość intelektualną grę w efektowne gatunkowe ramy. Dowodem może być mało znany u nas serial Szach-mat, którego twórcy zmodyfikowali pomysł z Magii kłamstwa czy Mentalisty i w roli ekscentrycznego geniusza pomagającego stróżom prawa w rozwiązywaniu zagadek kryminalnych użyli szachisty. Rosjanin Arkady Balagan korzysta ze swego wybitnego umysłu i przewiduje ruchy przestępców, zanim ci o nich pomyślą. Geniusz walczy jednocześnie z traumatycznymi wspomnieniami związanymi z tajemniczym morderstwem jego ukochanej narzeczonej. Jest to jedyna sprawa, w której jego wybitny analityczny talent wciąż zawodzi. Co nie znaczy, że Arkady nie pozna prawdy.

Wspaniała pani Maisel (2017-2020), twórczyni: Amy Sherman-Palladino

W pewnym sensie Miriam Maisel przechodzi podobną drogę jak Beth z Gambitu…, obie bowiem uwalniają się od narzucanych im przez społeczeństwo (nie tylko jego męską część) ograniczeń i sztucznych zobowiązań, które tłumiły przez lata ich zdolności. I obie udowadniają, że mają spory talent w dziedzinie, w której osoby z zewnątrz, a zwłaszcza kobiety, traktuje się z protekcjonalną nieufnością. W przypadku Miriam, perfekcyjnej nowojorskiej gospodyni domowej końcówki lat 50. XX wieku, której perfekcyjny świat zostaje zburzony w posadach za sprawą niewierności męża, jest to… stand-up. O tak, kobieta, która spędziła większość życia w społecznej bańce, po czym uczy się szczerze opowiadać o sobie i swoich doświadczeniach, nadziejach i lękach, może być zabawna. I to jak! Serial jest na dodatek scenograficzno-kostiumową perełką.

Ukryta gra (2019), reż. Łukasz Kośmicki

Zimna wojna do dzisiaj kojarzy się wielu znawcom z wyjątkowo długą oraz rozbudowaną partią szachów pomiędzy dwoma supermocarstwami, trudno zatem stwierdzić jednoznacznie, dlaczego motyw genialnego, chociaż nadużywającego alkoholu szachisty, którego pojedynek z radzieckim mistrzem może powstrzymać III wojnę światową, nie został wykorzystany już wcześniej. Łukasz Kośmicki osadził na dodatek akcję w eleganckich przestrzeniach warszawskiego Pałacu Kultury i Nauki (naszą rozmowę ze scenografem filmu, Allanem Starskim, można przeczytać TU), a z kolejnych partii szachów zrobił przy pomocy pracy kamery oraz montażu trzymające w napięciu intelektualne pojedynki, w których nie ma ani pół sekundy nudy. A że główny bohater wlewa w siebie hektolitry rozmaitych trunków, by nie poddać się wszechobecnej komunistycznej paranoi, ufać nie możemy ani jemu, ani jego perspektywie. Przednia gatunkowa zabawa.

Szachowe dzieciństwo (1993), reż. Steven Zaillian

Debiut reżyserski uznanego amerykańskiego scenarzysty Stevena Zailliana (rok później dostał Oscara za Listę Schindlera Stevena Spielberga) opowiada opartą na prawdziwych wydarzeniach historię Joshuy Waitzkina, młodego chłopaka, który odkrywa w sobie talent do szachów. Jego rodzice zatrudniają legendarnego nauczyciela Bruce’a Pandolfiniego, który usiłuje zrobić z Josha drugiego Bobby’ego Fischera (mistrza świata w szachach), lecz chłopak zdaje się o wiele lepiej przyswajać wiedzę od poznanego w parku obrotnego ulicznika Vinnie’go. Film jest świetnym portretem wybitnie uzdolnionego chłopaka, który próbuje wpisać się w oczekiwania innych, ale nie radzi sobie z własnym talentem. Jeśli to nie jest dobry łącznik z Gambitem królowej – warto nadmienić, iż prawdziwy Pandolfini nadzorował realizm scen szachowych w tym serialu.

Pionek (2014), reż. Edward Zwick

Skoro jesteśmy przy Bobbym Fischerze, jednym z najsłynniejszych szachistów w historii, nie ma lepszego filmu fabularnego na jego temat niż Pionek. Z jednej strony dlatego, że Edward Zwick uświadamia na ekranie, dlaczego Fischer był geniuszem, a także odtwarza jego największe sukcesy, w tym „mecz stulecia” z radzieckim arcymistrzem Borysem Spasskim, który odbył się w 1972 roku, w jednym z najgorętszych okresów zimnej wojny. Z drugiej strony reżyser zgłębia słodko-gorzką historię Fischera, który z racji na specyficzne dzieciństwo miał problemy z kontaktami międzyludzkimi i w pewnym momencie zaczął popadać w paranoję, izolując się od reszty społeczeństwa. Pionek jest hołdem dla Fischera, ale nie bezkrytyczną laurką. Scott Frank, twórca Gambitu królowej, wyznawał w wywiadach, że była to jedna z jego filmowych inspiracji.

Magnus (2016), reż. Benjamin Ree

Powstało wiele ciekawych i wartych odkrycia dokumentów o szachach oraz mniej lub bardziej wyrazistych szachowych mistrzach, ale w naszym zestawieniu ten filmowy gatunek reprezentuje Magnus, fascynująca opowieść o Norwegu Magnusie Carlsonie, który jest aktualnym mistrzem świata w szachach. Z dokumentu można dowiedzieć się nie tylko, jak rozwijała się jego kariera na przestrzeni półtorej dekady, w jakich okolicznościach został w wieku zaledwie 13 lat zawodowym zawodnikiem, czy też jak mając 22 lata zdobył pierwszy tytuł mistrza świata. Magnus pokazuje także, na czym polega tak naprawdę niesłabnąca mimo upływu czasu magia szachów, które wydają się grą nudną tylko dla tych, którzy nigdy się w nią nie zagłębili. W odpowiednim ujęciu potrafią bowiem stać się wyjątkowo intelektualną rozrywką.

Emma (2020), reż. Autumn de Wilde

Nie byłoby międzynarodowego sukcesu Gambitu królowej bez doskonałej kreacji aktorskiej Anyi Taylor-Joy, która uczyniła serialową Beth fascynującą zagadką do rozwiązania, a zarazem silną oraz niezależną kobiecą postacią w zdradliwym męskim świecie. Świat zakochał się w niej po raz pierwszy za sprawą folkowego horroru Czarownica: Bajka ludowa z Nowej Anglii, a przez kilka ostatnich lat aktorka stworzyła szereg różnorodnych ról, które warto poznać. Ta w opartej na powieści Jane Austen Emmie nie przypomina być może Beth, gdyż film jest komedią, a tytułowa XIX-wieczna protagonistka zajmuje się swataniem innych ludzi i sprawdziłaby się lepiej jako antagonistka Gambitu…. Emma pozwoliła jednak Taylor-Joy po raz kolejny udowodnić swą wszechstronność aktorską i fakt, że czuje się wyśmienicie w kostiumach z dawnych epok.

Mad Men (2007-2015), twórca: Matthew Weiner

Na koniec serial, którego nikomu nie trzeba z pewnością przedstawiać. Mad Men, uhonorowana pięcioma Złotymi Globami oraz dziesiątkami innych nagród, rozpięta na prawie setkę odcinków opowieść o przemianach społeczno-obyczajowych Ameryki lat 60. XX wieku widzianych oczami niejednoznacznego specjalisty od reklamy. A także otaczających go kobiet, z których większość jest postaciami drugoplanowymi, jednak to one napędzają rewolucję rodzącą się w perfekcyjnych amerykańskich domach duszących pasje i niezależne instynkty. Główny bohater serialu stara się kreować otaczający go świat, ale prawda jest taka, że to kształtowana przez innych rzeczywistość wytycza jemu kierunek rozwoju. Jeden z najlepszych seriali XX wieku, który był z pewnością dla twórców Gambitu inspiracją do tego, jak odtworzyć wizualny majestat amerykańskich lat 60.